صنعت خودروی ایران چه زمانی مونتاژکار شد؟
از اواسط دههٔ ۷۰، پس از واردات خودرو و ورود اتومبیل های متنوع کره ای، فشار دوباره بر روی این صنعت، تشدید شده بود.
خودرو با سفر مظفرالدین شاه به فرنگ و از فرانسه به ایران وارد شد. دو دستگاه رنو که تنها یک دستگاه آن به ایران رسید. می گویند شاه ایران محو تماشای شاهزاده خانمی می شود که خودرو را می راند و پس از معرفی خودرو توسط این شاهزاده خانم شاه ایران، ماشين را می خرد. ورود خودرو به ایران از فرانسه شروع شد و هم اکنون هم صنعت خودرو ایران نسبتا فرانسوی است. صنعتی که البته سال ها جولانگاه خودروهای انگلیسی، آمریکایی و آلمانی بوده است. اما این صنعت و بازارش از اوایل دهه 70 دوباره فرانسوی شده است.
صنعت خودرو ایران بر خلاف آنچه اکثر مردم فکر می کنند با تولید پیکان متولد نشد. بلکه تولد صنعت خودرو ایران سال 1319 با ساخت بدنه اتوبوس و کامیون در ایران آغاز شد. البته اولین شرکت تولید کننده خودرو سواری که فیات ایران بود، در سال 1332 تاسیس شد. تولید اولین محصولات این شرکت که فیات 1100 نام داشت، در سال 1339 انجام شد. شرکت جیپ ایران (پارس خودرو کنونی) هم در سال 1336 تاسیس شد. اولین خودرو تولید شده در این شرکت، جیپ شش سیلندر کالسکه ای بود که در سال 1338 تولید شد.
در سال 1338 شرکت تولید خودروی ایران (مرتب کنونی) تاسیس شد. این شرکت هم در سال 1342 اولین محصولات خود که انواع مدل های لندروور بود را تولید می کرد. ايران ناسيونال يا همان ايران خودرو كه مادر پيكان است، روز 12 مهرماه 1341 با سرمايه‌اي در حدود 10 ميليون تومان و با هدف مونتاژ و توليد انواع خودرو متولد شد و از 28 اسفندماه 1342 با توليد اتوبوس شروع به كار كرد. پیکان در سال 1345 در ایران ناسیونال به عنوان اولین خودرو همه گیر تولید داخل متولد شد. پیکان خودروي بود كه بسیاری به آن عشق می ورزیدند و البته این پیکان بود که صنعت خودروي ايران را از ورشكستگي نجات داد.
اما توليد اتوبوس آن هم با تيراژ محدود خواسته‌هاي برادران خيامي- مديران آن روز ايران خودرو- را برآورده نمي‌كرد و به همين دليل در آن زمان آنها سعي كردند با كارخانه های خودروسازي دنيا ارتباط برقرار كنند تا بتوانند خودرويي مناسب را براي اقشار طبقه متوسط در ايران توليد كنند.
فورد، پژو، فولكس و تالبوت برخي گزينه‌هايي بودند كه با آنها تماس برقرار شد. هنوز هم بسياري بر اين باورند كه استعمار پير انگلستان كه صنعت خودروي خود را در آن روزگار مظهر اراده ملي مي‌ديد، به وسيله راه‌هايي كه همه به آن روش‌هاي انگليسي نام مي‌دهند، سبب شد تا شركت تالبوت بتواند جاي شركت‌هاي آلماني و فرانسوي را بگيرد؛ اما عده‌اي ديگر نيز مي‌گفتند در آن زمان تنها كارخانه های انگليسي روي خوش به مديران ايران خودرو نشان دادند. به هرحال پيكان وارد ايران شد.
درسال 1345 قراردادي بين شركت ايران خودرو و تالبوت در مورد مونتاژ و ساخت خودروي پيكان كه نام انگليسي آن هيلمن بود، منعقد شد و بطور رسمي با وارد شدن قطعات از تالبوت انگلستان ، توليد پيكان در ارديبهشت سال 1346 با ظرفيت 60 هزار دستگاه آغاز شد. اين تيراژ به تدريج به 120 هزار دستگاه رسيد.
بر خلاف تصور عامه مردم که فکر می کنند ایران خودرو پیش از انقلاب مونتاژ کار بود، اما این شرکت سعی در داخلی سازی قطعات داشت.
در سال 1353 خط توليد وانت شكل گرفت، در 27 مهرماه 1353 نيز كارخانه ريخته‌گري و موتورسازي داير شد تا نسبت به ساخت شش قسمت از موتور پيكان 1600 اقدام كند.
به منظور تامين قسمتي از قطعات اساسي خودروهاي توليدي كارخانجات صنعتي، ايران ناسيونال به طور مستقيم و غيرمستقيم در ايجاد واحدهاي صنعتي و توليدی نقش داشت و توليد بسياري از قطعات خودرو را در كارخانه‌هاي داخلي و به كمك شركت‌هاي خارجي شروع كرد.
همزمان با شروع تولید پیکان سنگ بناي اوليه شركتي كه امروزه به نام سايپا مي شناسيم توسط يك ايراني لبناني الاصل به نام آنتوان آيسه در سال 1345 گذاشته شد. این شرکت هم در ابتدا ژیان و در ادامه رنو را تولید کرد. جنرال موتورز هم برای اولین بار خارج از خاک آمریکا حاضر به تولید خودرو شد. کیفیت بالای تولید در پارس خودرو سبب شد، جنرال موتورز محصولاتی مانند بیوک ایران و شورلت را در ایران تولید کند.
جنرال موتورز آن زمان برنامه داشت پارس خودرو را به عنوان بازوی اصلی خود در آسیا داشته باشد. این شرکت برنامه هایی برای ساخت و داخل کردن محصولات خود در ایران داشت. در کنار این شرکت مرسدس بنز نیز با شرکت های خاور و ایران خودرو رابطه تنگاتنگی داشت و این شرکت هم برای تولید موتورهای خود در ایران شرکت ایدم تبریز را تاسیس کرد.
در این میان البته برادران خیامی که با هیوندای کره جنوبی کار خود را آغاز کرده بودند، برنامه های بلند پروازانه ای داشتند. آن ها قصد داشتند تا سال 1360 کاملا پیکان را داخلی کنند و در ادامه یک خودرو کاملا ایرانی را طراحی و تولید کنند.
با اینکه صنعت ایران در حال رشد بود ولی یک موضوع کمی سبب تغییر برخی برنامه های صنعتی ایران شد. برنامه های صنعتی ایران پس از افزایش قیمت نفت در سال 1353 و تغییر استراتژی حکومت شاه دستخوش تحول شد. در آن سال ها به ناگاه با افزایش در آمد نفت سرمایه از صنعت به سمت واردات سوق داده شد. همین عامل سبب کاهش رشد صنایع شد و واردات خودرو به شدت افزایش یافت. با این همه هنوز هم تولیدات داخل در برابر موج واردات مقاوت می کردند. با وقوع انقلاب و ملی شدن صنایع، تاثیر دولت در صنعت خودرو افزایش یافت. دولتی شدن صنعت خودرو، سبب کاهش رشد صنعت خودرو شد. در دوران اعتقاد بر این بود که بهتر است به جای صنعت خودرو به صنایع کشاورزی اهمیت داده شود.
جو جامعه نیز سبب شد، تولید خودروهای لوکس متوقف شود. حتی دیگر پیکان دو لوکس تولید نمی شد. با اتفاقات رخ داده در اوایل دهه 60 بسیاری از مهندسان و مدیران و کارگران زبده صنعت خودرو در پی آمریکایی نامیده شدن و داشتن تفکرات چپ یا دموکرات اخراج شدند. این روند ادامه داشت تا با کاهش در آمد ارزی ایران در جنگ تحمیلی و کاهش بودجه ارزی صنعت کشور از حدود 2 میلیارد دلار به 200 میلیون دلار در سال، عملا صنعت خودرو به تعطیلی کشانده شد. بنا به گفته میرخانی رشتی مدیر عامل سابق ایران خودرو، 6500 نفر از کارگران ایران خودرو در سال 65 بازخرید شدند.
در سال 1368 مديران آن زمان ايران خودرو تصميم گرفتند تا خطوط دست دوم شركت تالبوت را خريداري كرده و با تقسيم آن بین توليد كنندگان قطعات خودرو و بازسازي بخشي از خطوط توليد ايران خودرو، پيكان را از ورطه نيستي نجات دهند، اما بعد از نصب خطوط، ايران خودرویی ها با خطوط ناقص، دست دوم و مستهلك شده‌اي روبه‌رو بودند كه كاستي‌هاي فراواني داشت.
در سال 1370 صنعت خودروي ايران به جانداري نيمه مرده شبيه بود؛ ركود اقتصادي و صنعتي بعد از جنگ و حدود هفت سال خواب زمستاني، ايران خودرو را در آستانه نابودي قرار داده بود.
در آن زمان بسياري معتقد بودند ديگر احتياجي به صنعت خودرو نيست و عده‌اي نيز خواستار ادامه توليد كارخانجات خودروسازي و نجات آن بودند، اما پيكان در آن سال‌ها، صنعت خودروي ايران را نجات داد و جريان حياتي سرمايه را به شركت ايران خودرو بازگرداند.
حتي در اوايل دهه 70 و واردات انبوه خودرو، اين خودرو از محبوبيت نيفتاد و هم‌چنان پول رايج بازار خودروي ايران بود.
راحت تعميري، ارزان بودن تعمير، هزينه كم و انس مردم ايران با اين خودرو، هم‌چنان اين خودرو را تا سال 1380 به عنوان پرمشتري‌ترين خودرو مطرح مي‌كرد.
پول پيكان سبب شد مراكز تحقيقاتي و نظام‌هاي مهندسي بعد از 15 سال ركود و فراموشي، دوباره در ايران خودرو شكل بگيرد.
از اواسط دههٔ ۷۰، پس از واردات خودرو و ورود اتومبیل های متنوع کره ای، فشار دوباره بر روی این صنعت، تشدید شده بود که چرا ما نمی توانیم حتی یک خودرو طراحی کنیم و چرا حتی چراغ های پیکان نیز تغییر نکرده است؟ از همه جالب تر آن بود که پژو ۴۰۵ که در ابتدا به صورت مونتاژ کامل وارد بازار می شد، حتی اطلاعات فنی اش در اختیار مهندسان ارشد ایران خودرو قرار نمی گرفت.