داستان نزول آیت الکرسی و شرح آن به روایت رهبر انقلاب
ششمین جلد از مجموعه درس گفتار های انتشارات صهبا به ترجمه تفصیلی رهبر معظم انقلاب از «آیة الکرسی» اختصاص دارد که به تازگی از سوی این انتشارات روانه بازار کتاب شده است. کتاب از دو بخش مقدمه و بخش اصلی ویژه ارائه سخنرانی معظم‌له تدوین شده است. در مقدمه این کتاب که در ابتدا به شرحی از شأن نزول آیة الکرسی پرداخته و سپس به ویژگی‌های سخنرانی رهبر معظم انقلاب درباره این آیات از قرآن کریم می‌خوانیم:
در خبر است که شبی از شب‌های دوران نبوت خاتم‌الانبیا، در سکوت وهم‌انگیز نیمه‌شب، که جز صدای نجوای شبانه برترین بندگان پروردگار، صدای دیگری، مزاحم خوابِ خوشِ شیاطین و طواغیت نبود، ناگهان فریادی ضجه وار در شرق و غرب عالم پیچید. صدا، صدای ابلیس بود که این چنین دردمندانه از عمق وجودش برخاست.
قوم ابلیس که کمتر او را این‌طور پریشان و آزرده‌خاطر دیده بودند، اطرافش گرد آمدند تا علت این زوزه گوش‌خراش شبانه‌اش را بفهمند. ابلیس که همچون فرمانده سپاهی تار و مار شده می‌نمود، گفت: امشب حادثه‌ای بزرگ و هولناک اتفاق افتاده که کمرم را تا کرده، باید بروم عالم را بگردم تا ببینم چه شده است. از قوم خویش جدا شد و سراسیمه خود را به اطراف و اکناف عالم رساند! به مدینه که رسید، مردی را دید. به ظاهرِ انسان درآمد و از او پرسید: آیا دیشب در اینجا حادثه‌ای اتفاق افتاده؟ مرد پاسخ داد: آری! دیشب جبرئیل امین، آیه‌ای بر رسول‌الله نازل کرد که بعد از آن، وقتی محضر ایشان شرف یاب شدیم، فرمودند: «آیه ای از گنج عرش الهی نازل شده که تمام بُت‌های مشرق و مغرب عالم، با نزول آن، با صورت بر زمین افتادند.» ابلیس مخذول‌تر و منکوب‌تر از قبل، نزد قوم خود بازگشت تا حادثه را به آنان خبر دهد.
آیة الکرسی که با نزولش سبب سقوط بت‌های عالم شد، بسیار مورد توجه پیامبر و اهل‌بیت ایشان بوده و روایات متعددی در ارزش و اهمیت استمرار قرائت آن وارد شده است. پیغمبر اکرم در سفارشی به امیرالمؤمنین می‌فرمایند: «یا علی! بر تو باد به خواندن آیة الکرسی بعد از هر نماز واجب؛ زیرا به غیر از پیغمبر و صدیق و شهید، کسی به خواندن آن، بعد از هر نماز محافظت نمی‌کند. و هرکس بعد از هر نماز، آیة الکرسی را بخواند، به جز خداوند متعال کسی او را قبض روح نمی‌کند و مانند کسی است که همراه پیغمبران، در راه خدا جهاد کرده و شهید شده و بعد از مرگ، بلافاصله داخل بهشت میشود.» همچنین در روایتی از امیرالمؤمنین آمده است: «اگر از آثار معنوی آیة الکرسی آگاه بودید، هیچ‌وقت خواندن آن را ترک نمی‌کردید.»
علاوه بر ارزش معنوی و آثار اخرویِ آیة الکرسی، روایات فراوانی نیز در آثار دنیوی آن نقل شده؛ مانند حفظ اموال، رفع فقر، ایمنی از شرّ دشمنان، شفای امراض، دفع اجنّه، برآورده شدن حاجات، سلامتی در سفر، آزادی از زندان، ایجاد محبّت و... که البته برای هرکدام، کیفیت و کمیت خاصی از قرائت آیة الکرسی وارد شده است. در روایتی از رسول اکرم، این آیه به سید آیات قرآن تعبیر شده، که نشان‌دهنده جایگاه ویژه آن در بین آیات قرآن است.
از طرف دیگر، امیرالمؤمنین می‌فرمایند: «لا خَیرَ فی قِرائَة لا تَدَبُّرَ فیها» در قرائتی که تدبّر در آن نباشد، هیچ خیری نیست. پس این همه سفارش به قرائت آیة الکرسی، باید همراه با تدبّر دقیق و عمیق در مفاهیم بلند آن باشد.
غفلت از تدبّر در قرآن، باعث بسنده کردن به قرائت سطحی و برای رسیدن به فواید دنیوی و پاداش اخروی میشود. البته درجه خیرات و فوایدی که برای قرائت آیات ذکر شده نیز، با میزان تدبّر در آنها، بی‌ارتباط نیست. با کمی تأمل در آیة الکرسی، مشخص میشود که این آیه، از ستون‌های اصلیِ آیات اعتقادی قرآن است و تدبّر در آن، زوایای مهمی از اصل توحید را روشن می‌کند. چه نیکوست که مبانیِ اعتقادی ما، از قرآن ـ این سند قاطع و تردیدناپذیر ـ استخراج شود.
آیت الله خامنه‌ای، پیش از انقلاب، در یکی از جلسات قرآنی خود، موضوع سخنرانی‌شان را آیة الکرسی قرار می‌دهند. گفتار حاضر، خواننده را به آن جلسه می‌برد. مخاطب ایشان در این جلسه، مردم عادی از هر سن و هر قشر و هر صنفی هستند که در مسجد، پای سخنان معظم‌له نشسته‌اند. احتمالاً این سخنرانی در اولین شب جمعه محرم 52، یعنی 1352/12/11 انجام شده است.
معظم‌له بعد از نماز مغرب و عشا و با استفاده از یک تخته‌سیاه برای مردم سخنرانی می‌کرده‌اند. در این جلسه، آیت الکرسی را ترجمه می‌کنند. ترجمه‌ای خاص که در خلال آن، مباحث اعتقادی آیه استخراج و با بیانی ساده و در حد فهم عموم مردم، به تفصیل ارائه میشود. ایشان طبق معمولِ روشی که در تفسیر آیات دارند، آیه را کاملاً در بستر اجتماعی و با جهت‌گیری هدایتی و تربیتی بررسی می‌کنند. البته سخنرانی مختصر است و هدف ایشان هم بررسی فنّی تمامی جنبه‌های آیات نیست؛ لذا نمی‌توان لفظ تفسیر را به آن اطلاق کرد. اما چون درحد یک ترجمه معمولی و ساده هم نیست، به نظر می‌رسد «ترجمه تفصیلی» عنوان مناسبی برای آن باشد.
رهبر انقلاب اصول اعتقادی آیه را با درنظر گرفتن دو اصلی که برای ایمان، در جلساتِ «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» مطرح کرده‌اند، بیان می‌کنند. ایشان معتقدند آن ایمانی ارزشمند و مطلوبِ اسلام است که «آگاهانه» و «متعهدانه» باشد. با همین دید، اصل ایمانیِ توحید را از آیة الکرسی استخراج می‌کنند، به نحوی که هم آگاهانه و نشأت گرفته از درک و فکر و بصیرت باشد، و هم تعهدزا و همراه با احساسِ مسئولیت و تکلیف در قبال آن.
در آن زمان، اعتقادات عموم مردم، سطحی و ضعیف و توأم با به رسمیت شناختن طواغیت و خداوندگاران دروغین بوده؛ و حداقل اینکه مردم از ابراز اعتقاد خود نسبت به «لا اله الا الله» و عمل به آن، می‌ترسیدند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نسبت به این فضا کاملاً تهاجمی برخورد می‌کردند. برای مثال، در جلسات طرح کلی اندیشه اسلامی، درباره توحید می‌فرمایند:
«توحید اسلامى، الهامی ست در زمینه حکومت، در زمینه روابط اجتماعى، در زمینه سیر جامعه، در زمینه هدف هاى جامعه، در زمینه تکالیف مردم، در زمینه مسئولیت هایى که انسان‌ها درمقابل خدا، درمقابل یکدیگر، درمقابل جامعه و درمقابل پدیده هاى دیگر عالم دارا هستند، توحید این است. توحیدِ اسلامى همان اَلِفی است که بعدش ب می‌آید و پ می‌آید و چ می‌آید، تا ى می‌آید. این‌جور نیست که بگویى خدا یک است و دو نیست و تمام بشود قضیه. خدا یک است و دو نیست، معنایش این است که در تمام منطقه وجود خودت شخصاً و جامعه‌ات عموماً، جز خدا کسى حق فرمانروایى ندارد.»
از اکثر روایات برداشت میشود که آیه 255 سوره مبارکه بقره، آیة الکرسی است. اما گاهی سفارش به قرائت آیات 256 و 257 نیز شده است. در این سخنرانی، معظم‌له آیات 255 و 256 را ترجمه می‌کنند و به آیه 257 نمی‌رسند. برای کامل شدن سه آیه، ترجمه آیه 257 را نیز از جای دیگری، منضم به این سخنرانی کردیم.
قسمت ضمیمه‌شده، بخشی از جلسه ششم سلسله جلسات «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» است که در تاریخ 1353/7/2، هفتم رمضان 1394 قمری، تحت عنوان «نویدها (1)» منعقد شده است. این سلسله جلسات که در مسجد امام حسن مجتبی در مشهد مقدس برگزار شده، شامل چهار بخشِ «ایمان»، «توحید»، «نبوت» و «ولایت» است. جلسه ششم آن، در بخش ایمان است. معظم‌له در آن یکی از آثار ایمان متعهدانه را «نور» می‌دانند و آیه 257 را متناسب با این بحث مطرح می‌کنند.
مطالب این گفتار، در راستای همان مباحث توحیدی جلسات طرح کلی است. اما نگاه نو و کاربردی ایشان به آیة الکرسی، ارزش آن را ایجاد کرد که این سخنرانی به صورت مجزا منتشر شود.