سته ضروریه (شش اصل سلامت) در طب سنتی اسلامی (1404)
سته ضروریه یا شش اصل اساسی سلامت در طب سنتی اسلامی
در طب ایرانی، الگوهای صحیح بهداشتی و زندگی درست در شش بخش بیان شده است، که شامل تدبیر آب و هوا، چگونگی تغذیه و آداب آن، ورزش و استراحت، حالات روحی، خواب و بیداری، اعمال بهداشتی خاص مثل استحمام و چگونگی دفع مواد زاید بدن می شود. که آن را سته ضروریه یا اصول ششگانه طب می نامند.
شش اصل اساسی سلامت یا حفظ الصحه طب سنتی و تدابیر آن در طب سنتی ایرانی
از نظر طب سنتی، برای داشتن زندگی بهتر، ضروری است که شش اصل مورد توجه قرار گیرند. این شش اصل که در واقع، اساس بهداشت در طب سنتی را تشکیل می دهند و به سته ضروریه معروف هستند، عبارتند از:
حرکت و سکون (ورزش و نرمش و استراحت)
خواب و بیداری
خوردن و آشامیدن
استفراغ و احتباس (مانند یبوست)
اعراض نفسانی (حالات روحی مانند استرس)
اعراض نفسانی (حالات روحی)
حالات روحی و روانی مانند خشم، نگرانی، غم، خجالت و ترس و استرس نیز مانند بقیه اعمال طبیعی بدن، جزء اعمال طبیعی بدن می باشند و بروز هر یک از این حالات موجب تعادل در مزاج اصلی انسان می گردد و سلامتی و سعادت بشر را به ارمغان می آورد.
افزایش و کاهش این حالات که مستقیم و غیرمستقیم روی متابولیسم، گردش خون، تنفس، ترشحات دستگاه گوارش و غدد داخلی و عضلات تاثیر دارند می توانند معضلات و مشکلات پیچیده جسم و روان را برای انسان به وجود بیاورند.
بنابر اصل استفراغ نباید با بروز طبیعی و منطقی این حالات روانی مقابله نمود و البته افراط و تفریط در این حالات روانی نیز پسندیده نمی باشد.
آب و هوا
طبع هوا نسبت به روح و روان انسان، بسیار سردتر است و دو عمل را برای آن انجام می دهد: الف) ترویح و جلوگیری از احتباس. ب) پالایش.
اثرات آب و هوا بر بدن:
هوای سرد:
استواری بدن؛ تقویت هضم؛ نگهداری رطوبت ها در بدن؛ خشکی پوست؛ افزایش ادرار؛ کاهش مدفوع(به علّت انقباض ماهیچه های مقعد و تبدیل بخش آبکی مدفوع به ادرار)
هوای مرطوب: نرمی پوست و طراوت و شادابی.
هوای خشک: خشکی پوست و پژمردگی بدن.
هوای گرم:
گرم معتدل: خروج خون به سمت بیرون بدن و سرخی پوست.
گرم غیر معتدل: گداختن خلط ها و سستی بدن.
گرم افراطی: گداختن شدید؛ زردی رنگ؛ تعریق زیاد؛ کاهش ادرار؛ ضعف هضم و تشنگی مفرط.
مزاج ها: صفراوی ها، نیازی همیشگی به هوای خنک و تازه دارند. بلغمی ها، هوایی کمی گرم و کمی خشک را می پسندند؛ لباس مناسب و گرمای کافی به خصوص در هوای مرطوب توصیه می شود. دموی ها، باید در گرما به سرما و در سرما به گرما پناه ببرند و به ویژه از هوای گرم و مرطوب پرهیز نمایند. سوداوی ها، بیش از هر چیز، باید به فکر درمان خشکی شدید پوستی زمستانه خود باشند و از هوا، محیط و فعالیتهایی که موجب افزایش سردی و خشکی می شوند خودداری کنند.
دستور تنفس طبی در حالت نیمه دراز کشیده، نفس کاملا عمیق بکشید و سینه های خود را از هوای تمیز پر نمایید. به مدت ۵ ثانیه نفس خود را حبس نموده و سپس آرام آرام طی حدود ده ثانیه نفس را بیرون دهید. حدود یک ثانیه مکث نموده؛ سپس ده بار دستور فوق را تکرار نمایید. آرامش و احساس نشاط بر شما چیره خواهد شد. در شرایط تنش، می توانید روزانه چندین بار از این دستور بهره بگیرید حتی در حالات معمولی نیز به آرامش شما کمک خواهد نمود.
حرکت و سکون (ورزش و نرمش و استراحت)
ابو علی سینا می فرماید: مهم ترین تدبیر در حفظ سلامتی ورزش است و بعد از آن تدابیر مربوط به تغذیه و بعد آن اصلاح خواب.
ورزش به حرکات ارادی اطلاق می شود که عمق و تعداد نفس ها را افزایش دهد. فوایدی که برای ورزش برشمرده اند عبارت است از گرمی بخشی به بدن، دفع مواد زائد از طریق منافذ بدن، تقویت هضم غذا در معده، تقویت اعصاب و افزایش نشاط؛ زمان گرسنگی و بعد از خوردن غذا و در زمانهایی که هوا بسیار گرم است اوقات مناسبی برای انجام فعالیت ورزشی نیست.
با این همه شیخ معتقد است که فعالیت بدنی وقتی می تواند اثرات مثبت جسمی و روحی را ایجاد نماید که شخص آن فعالیت را به نیت ورزش کردن انجام داده باشد. ورزش به دلیل افزایش خون رسانی به تمام بدن از جمله اندام های انتهایی از اصول مهم حفظ سلامتی است.
از دیدگاه طب سنتی انواع ورزش وجود دارد که با توجه به شرایط بیمار و نوع بیماری، میزان تحرک در ورزش تعیین می شود. در عین حال ورزش از دیدگاه طب سنتی باعث افزایش حرارت غریزی شده و نیکویی رنگ چهره ایجاد می کند. از دیدگاه طب نوین نیز با انجام فعالیت های ورزشی سیستم آنتی اکسیدان در بدن فعال شده که به نظر می رسد این فعالیت در پیشگیری و بهبود بیماری های پوستی بسیار موثر باشد.
در عین حال در مورد استراحت و عدم حرکت زیاد بیماران مبتلا به سوء مزاج های خشک کل بدن دستورات اصلاح کننده ای در طب سنتی ایرانی وجود دارد.
ورزش در حدّی که رنگ و روی انسان، سرخ شود و عرق او در بیاید کفایت می کند؛ بنابراین؛ تمام ورزش های سنگین و حرفه ای، برای سلامتی انسان، مضر هستند.
نوع و میزان ورزش، باید بر اساس سن، جنس، مزاج، فصل و … تعیین شود.
در ورزش، حرکات مفاصل باید دارای نیروی مقابل و کنترلی باشد و حرکت سریع مفصل تا انتهای دامنه حرکتی، بسیار خطرناک است.
ورزش های غیر ایزومتریک(وزنه برداری، پرورش اندام و …) اصولا هیچ یک از اهداف ورزش طبّی را برآورده نمی کنند.
نیاز بانوان به ورزش کردن، بسیار کمتر از آقایان است، به نحوی که اغلب، همان فعّالیت روزانه (به شرطی که همان فعالیت روزانه را داشته باشند) برای سلامتی ایشان کفایت می کند. هرگونه فعّالیت سنگین ورزشی، به شدّت، سلامتی بانوان را به مخاطره می اندازد.
خوردن و آشامیدن
بدن دائماً در حال تحلیل است و اگر این تحلیل ها از راه غذا و آب جبران نشود، انسان از بین خواهد رفت. در طب ایرانی، خوراکی ها به دسته هایی تقسیم می شوند که از نظر عملکرد در بدن، خاص هستند؛ مثلاً خوراکی هایی مانند سیب و انار، باعث تولید خلط مناسب در بدن می شوند.
البته خواص تک تک خوردنی ها به طور مفصّل در کتب خاصی نظیر «مخزن الادویه» آمده است. دستورات تغذیه ای متعددی نیز وجود دارد، مانند رعایت ترتیب هنگام خوردن خوراکی های متنوع، انتخاب ظروف مناسب برای طبخ غذاهای مختلف، غذا نخوردن با شکم پر، جویدن کامل غذا، دوری از پرخوری و. . .
در این باره ابن سینا در قانون اشاره می کند: «امتلاء (پرخوری) شدید، همیشه کشنده است، چه از غذا باشد یا از نوشیدنی» اهمیت تغذیه در قرآن به قدری زیاد است که علاوه بر اینکه برخی آیات از خوراکی هایی مانند عسل، زیتون، انگور، انجیر، انار، خرما و ماهی تازه نام برده است.
این خوراکی ها در طب سنتی نیز ارزش زیادی دارند. آیات بسیاری به طور مستقیم به امر تغذیه پرداخته اند. نظیر آیه بیست و چهار سوره عبس و نوزده سوره کهف، صد و پنجاه و هفت سوره اعراف و صد و چهل و پنج سوره انعام، و صد و هفتاد و سه سوره بقره و. . . دربردارنده دستورات تغذیه ای هستند.
اثرات شفابخشی عسل در آیات شصت و هشت و شصت و نه سوره نحل بیان شده است. در مکتب طب ایرانی بهترین آب ها برای نوشیدن، آبی است که در بسترش سنگ باشد، از جنوب به شمال یا از مشرق به مغرب باشد و از بلندی سرازیر شود و خفیف الوزن باشد. حکیم گیلانی می فرمایند: «آشامیدن آب برای ترطیب بدن، ترویح حرارت غریزی و روح حیوانی، طراوت و صفای رنگ و نرمی بدن و. . . لازم است».
استفراغ (دفع) و احتباس (حبس)
استفراغ از ریشه فراغت می باشد و در طب به معنی آزاد و رها شدن بدن از دست مواد نامتعادل و غیرطبیعی است. به عبارت دیگر استفراغ یعنی زدودن سموم و مواد زایدی که در هر یک از مراحل هضم و متابولیسم مواد غذایی ایجاد می شود.
اگر فردی غذا به اندازه کافی بخورد ولی دفع مدفوع، ادرار و یا تعریق کافی نداشته باشد دیر یا زود دچار مشکل خواهد شد؛ همچنین اگر فردی غذای کافی بخورد ولی بیش از اندازه دفع مدفوع، ادرار و یا تعریق داشته باشد و به عبارت دیگر استفراغ بیش از اندازه داشته باشد نیز دچار مشکل می شود.
احتباس یا حبس مواد خروجی از بدن مانند یبوست یا خشکی مزاج و همینطور بند آمدن ادارار یا حبس بول از جمله موارد مهمی هستند که سلامتی هر فرد را به خطر می اندازد.
استفراغ ها به دو دسته طبقه بندی می شوند:
استفراغ طبیعی: مانند دفع گازهای سمی از طریق ریه، دفع مدفوع، دفع ادرار، تعریق، عادت ماهیانه، عطسه، سکسکه، دفع باد، جمع شدن ترشحات در گوشه چشم هنگام بیدار شدن از خواب صبحگاهی، ترشحات واژن و دفع منی. این موارد هر کدام باید به اندازه متعادل انجام شود و افزایش و کاهش هر کدام می تواند به بیماری منجر شود.
نوع دیگر استفراغ های طبیعی وقتی اتفاق می افتد که مواد زاید بیش از اندازه در بدن جمع شده است و بدن سعی می کند به طریقی این مواد زاید را دفع کند؛ مثل اسهال، خونریزی از بینی، سرفه، تب و آبریزش از بینی. در این نوع از استفراغ های طبیعی معمولا علایم خفیف و مدت آن محدود است. در این موارد بدن در حال تلاش برای حفظ تعادل خود می باشد و ضمن اینکه فرد و پزشک، گوش به زنگ هستند تا مشکلی بروز نکند، باید به قوای طبیعی بدن فرصت داد تا خودشان، مساله را حل و فصل کنند و دفاع طبیعی خود را انجام دهند.
استفراغ ایجاد شده توسط پزشک: در این مورد پزشک متوجه می شود که مواد زاید و سموم در بدن ذخیره شده اند و قوای طبیعی بدن نتوانسته اند به اندازه کافی آنها را دفع نمایند و در اینجا طبیعت نیاز به کمک طبیب دارد.
طبیب با ایجاد اسهال، تعریق، افزایش ادرار، فصد، حجامت، سونا و یا تدابیر روحی و روانی و تدابیر دیگر به یاری طبیعت می شتابد و به سیر طبیعی دفع مواد زاید و سموم کمک می کند. در هر صورت حجامت، فصد، زالو، اهداء خون، عادت ماهانه زنان، عطسه مهم ترین از مهم ترین مصادیق استفراغ و احتباس به شمار می آید.
خواب و بیداری
علّت نیاز به خواب: بر اثر حرکات آدمی در بیداری و گردش دایم حرارت غریزی، به تدریج، روح (که لطیف تر از جسم است. ) و نیز اخلاط بدن، دچار تحلیل می شوند که حاصل آن ضعف قوّت روح، درماندگی، سستی، تباهی اندیشه و رای و… است. (در بیداری طولانی مدّت، جسم نیز به تدریج دچار تحلیل می شود. ) بنابراین، انسان نیاز به حالتی دارد که این مشکلات را جبران کند.
ماهیّت خواب: در طول بیداری، به تدریج، رطوبتی صاف و پاکیزه، از سوی جسم به سمت دماغ متصاعد می شود که بین این دو، حایل می شود و قوّت نفس را از کار کردن باز می دارد. این رطوبت، مشابه ابری است که از تابش خورشید بر دریا به وجود می آید و مانع از رسیدن نور به دریا می شود. با درک ماهیّت این رطوبت، فهم مسایل و مشکلات خواب، بر ما آسان خواهد شد. (پرخوابی در بهار، پرخوابی دموی ها و بلغمی ها و کم خوابی صفراوی ها، خواب آور بودن غذاهایی مثل ماست و…)
فواید خواب طبیعی:
خواب، حرارت غریزی را به درون بدن می برد و متوقف می کند و مانع از تحلیل آن می شود؛ بنابراین باعث قدرت گرفتن تمام قوای طبیعی بدن می شود.
درونی شدن حرارت غریزی؛ سرد شدن سطح بدن و نیاز به پوشش در خواب را به دنبال دارد.
درونی شدن حرارت غریزی باعث بهتر شدن هضم غذاها و نیز پختن خلط ها و موادّ موجود در بدن می شود. این مساله از سویی سوخت بدن را فراهم و از سویی آن را برای دفع موادّ زاید آماده می کند.
به عبارت دیگر، خواب، موادّی که آمادگی هضم یا پختن را دارند، گرم کرده، آن ها را با خون، هم مزاج می کند. این گرمی در سراسر بدن پخش می شود و بدن با حرارت غریزی پر می شود.
در خواب، همه استفراغ های بدن (به جز عرق) کم می شوند و لذا قوای بدن، حفظ، و درماندگی از بین می رود. فقط تعریق در خواب زیاد می شود که ناشی از کامل بودن هضم است نه ناشی از استفراغ. تعریق بیش از حدّ در خواب نیز می تواند علل مختلفی داشته باشد که شایعترین آن، پرخوری است.
به علّت تحلیل کمتر و هضم کاملتر، رطوبت بدن در خواب بالا می رود.
بیشترین بهره را از خواب، دماغ می برد.
خواب در طبع های مختلف:
طبع صفراوی: شش تا هفت ساعت خواب شبانه توصیه می شود. از بی خوابی و کم خوابی (کمتر از ۵ ساعت) و دیر وقت به رختخواب رفتن خودداری کنند. مصرف غذاهای سرد و رطوبتی در مواقع بی خوابی، مفید است.
طبع دموی: شش تا هفت ساعت خواب شبانه کافی است. همه افراد از زود به رختخواب رفتن و زود بیدار شدن بهره می بینند؛ ولی افراد دموی مزاج حتی المقدور این دستور را اجرا نمایند.
طبع بلغمی: سعی کنند از هشت ساعت بیشتر نخوابند اگرچه کمتر شدن این میزان هم، مطلوب است. سعی کنند قبل از طلوع آفتاب از خواب برخیزند تا از تولید بلغم اضافه خودداری شود. خوابیدن در طی روز و همچنین یک ساعت قبل از غروب بسیار مضر است و موجب افزایش بلغم می گردد و سنگینی سر و التهاب سینوس ها و کند شدن رفتارهای مغزی را موجب می شود.
طبع سوداوی: حدود ساعت ده و نیم شب به رختخواب رفته، شش تا هفت ساعت استراحت نمایند.
اقسام خواب:
خواب زیاد: خواب اگر از حدّ بیشتر شود، اثراتی معکوس خواهد داشت و با احتباس حرارت غریزی، قوت ها را کاسته، نیروی نفسانی را کند و کم احساس و مغز را سنگین می کند. خواب زیاد به ویژه برای افراد سرد مزاج و رطوبتی بسیار مضرّ است چرا که علاوه بر افزایش رطوبت، به علّت کم شدن تحلیل موادّ و احتباس حرارت غریزی، سرما را نیز می افزاید و بیماری های ناشی از آن ها را زیاد می کند.
بی خوابی: به علّت زیاد بودن تحلیل و استفراغ، حرارت و خشکی بدن زیاد می شود و صفرا غلبه پیدا می کند و به ویژه برای مردم نحیف و خشک مزاج، بسیار مضرّ است.
خواب بامداد: اگر انسان در بامداد و قبل از آن که حرکت یا ورزشی کند یا چیزی بخورد، بخوابد، به سستی، سردی، ماندگی و خشکی مبتلا خواهد شد.
خواب روز: باعث افزایش بلغم، نزله (ترشّحات پشت حلق)، تباهی چهره، بزرگی طحال، کسالت و کم شدن اشتها خواهد شد.
گرسنگی و خواب: چون در وقت خواب، حرارت غریزی به سمت داخل میل می کند، باید غذایی باشد که آن را هضم نماید در غیر این صورت، به هضم خود بدن خواهد پرداخت که حاصل آن کاهش کلّی قوای بدنی، لاغری و ضعف حرارت غریزی و سردی بدن خواهد بود.
خوابیدن با شکم پر: اگر در وقت خواب، شکم انباشته از غذا باشد و هضم دچار مشکل شود؛ به ویژه در مورد غذا های دیر هضم و سنگین، بدن دچار سردی خواهد شد.
کلمات کلیدی: شش اصل سلامت، سته ضروریه، اصول ششگانه، طب ایرانی، طب اسلامی، طب سنتی، ابو علی سینا
منابع : قانون ابو علی سینا